- Azərbaycan Respublikasının Əsir və itkin düşmüş, girov götürülmüş vətəndaşlarla əlaqədar Dövlət Komissiyası Ermənistanın Azərbaycana qarşı hərbi təcavüzü nəticəsində baş vermiş humanitar fəlakətin aradan qaldırılması məqsədilə 1993-cü ildə yar\adılıb. Həmin dövrdə Dövlət Komissiyasının qarşısına əsir və girov götürülmüş Azərbaycan vətəndaşlarının azad olunaraq Vətənə qaytarılması, itkin düşmüş şəxslərin axtarışı kimi mühüm vəzifələr qoyulmuşdu.

Bu həssas sahəyə daim diqqət və qayğı göstərən Ulu Öndər Heydər Əliyev 1 mart 2001-ci il tarixdə imzaladığı Sərəncamında Dövlət Komissiyasının qarşısında Ermənistan tərəfindən azərbaycanlılara qarşı həyata keçirilən soyqırımı və etnik təmizləmə siyasətini əks etdirən hüquqi-tarixi sənədlərin, əsir və itkin düşmüş, girov götürülmüş şəxslərlə bağlı materialların dünya ictimaiyyətinə çatdırılması üçün ardıcıl və məqsədyönlü işin aparılması və əsir-girovluqdan azad edilmiş vətəndaşların sosial və tibbi reabilitasiya məsələlərinin həlli kimi mühüm vəzifələr müəyyən etmişdir.

Fəaliyyəti dövründə Dövlət Komissiyası tərəfindən I Qarabağ müharibəsində 1480 Azərbaycan vətəndaşının əsir-girovluqdan azad edilərək Vətənə qaytarılmasına nail olunmuşdur. Onlardan 378 nəfər hərbçilər, 1102 nəfər mülki şəxslərdir. Mülki şəxslərin arasında 224 uşaq, 357 qadın və 225 qocalar olmuşdur.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Vətən müharibəsində əldə edilmiş böyük qələbədən sonra isə 20 hərbçi, 6 mülki olmaqla cəmi 26 nəfər Azərbaycan vətəndaşı erməni əsir-girovluğundan azad edilərək Vətənə qaytarılmışdır.

Ermənistanın qeyri-konstruktiv və qeyri-humanist mövqeyi nəticəsində Vətən müharibəsinə qədər işğalda olan ərazilərimizdə itkin düşmüş vətəndaşlarımızın taleyinin aydınlaşdırılması ilə bağlı axtarış-araşdırma işlərinin aparılması mümkün deyildi. Vətən müharibəsində əldə edilmiş tarixi zəfərdən sonra isə qarşımızda yeni imkanlar açılmış və Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev tərəfindən Dövlət Komissiyasının qarşısında yeni vəzifələr müəyyən edilmişdir. Dövlət Komissiyası aidiyyəti dövlət qurumları ilə birlikdə bu vəzifələrin icrası üçün zəruri işləri davam etdirir. Qeyd olunan vəzifələr sırasında ən əsası işğaldan azad edilmiş ərazilərimizdə Dövlət Komissiyasına məlum olan məzar yerlərində qazıntı və ekshumasiya işlərinin aparılmasıdır.

Ötən il I Qarabağ müharibəsində itkin düşmüş şəxslərə aid məzar yerlərində qazıntı işlərinin aparılması işini Dövlət Komissiyasının tarixində yeni açılmış səhifə kimi qiymətləndirmək olar. Düzdür, dövlət olaraq münaqişə nəticəsində itkin düşmüş şəxslərə aid məzar yerlərinin qazılması sahəsində ilk təcrübə 2021-ci ilin fevralında Şuşa rayonunun Daşaltı kəndində həyata keçirilmişdir. Ancaq ötən ildən etibarən biz bu işi dünyada qəbul edilmiş norma və prinsiplər, eyni zamanda elmi əsaslara uyğun icra etdik. Tapılmış meyit qalığının kimə aid olmasının müəyyən edilməsi ekshumasiyanın elmi əsaslara uyğun aparılmasından çox asılıdır.

Əvvəla qeyd etmək yerinə düşər ki, Dövlət Komissiyası 2022-ci ildə qarşıda duran ən vacib vəzifə kimi Dövlət Komissiyasının sədri cənab Əli Nağıyevin təsdiq etdiyi tədbirlər planına uyğun olaraq, işğaldan azad edilmiş ərazilərdə I Qarabağ müharibəsində itkin düşmüş Azərbaycan vətəndaşlarına aid olması ehtimal edilən məzar yerlərində fevral ayından insan qalıqlarının ekshumasiyasına başlamışdır.

2022-ci ilin fevral ayında Xocavənd rayonunun Edilli kəndinin ərazisinə baş tutmuş ilk səfər zamanı I Qarabağ müharibəsində itkin düşmüş şəxslərə aid olması ehtimal edilən dəfn yerlərində ekshumasiya prosesi nəticəsində 4 şəxsin tam anatomik skeleti və 3 şəxsə aid olan meyit qalıqları götürülmüşdür. Eyni zamanda, həmin məzarlıqda daha çox şəxsə aid meyit qalıqlarının olması ehtimalı öz təsdiqini tapmış və axtarış-qazıntı işlərinin davam etdirilməsi məqsədəuyğun hesab olunmuşdur.

Ekshumasiya işinin yüksək səviyyədə icrası, koordinasiyalı əməkdaşlığın təmini məqsədilə BQXK ilə birlikdə işğaldan azad edilmiş ərazilərdə I Qarabağ müharibəsində itkin düşmüş Azərbaycan vətəndaşlarına aid altı yüksək coğrafi dəqiqlikli məzar yerində insan qalıqlarının ekshumasiyasına dair birgə pilot layihənin həyata keçirilməsi qərara alınmışdır.

Plan üzrə qazıntı işləri keçən ilin sentyabr ayında Xocavənd rayonunun Edilli kəndində davam etdirilmişdir. Proses zamanı cari ilin fevral ayında aparılmış qazıntı zamanı 4 şəxsə aid meyit qalığının tapıldığı kütləvi məzarlıqdan əlavə olaraq 2, həmin kütləvi məzarlığın yaxınlığında isə tək-tək basdırılmış 3 nəfərə aid meyit qalıqları, 1 və ya daha çox şəxsə aid olması ehtimal edilən sümük fraqmentləri aşkar edilərək götürülmüşdür.

Ərazidə müəyyən edilmiş yeni sahə üzrə aparılmış qazıntı zamanı daha bir kütləvi məzarlıq aşkar olunmuş və ekshumasiya prosesində oradan 12 şəxsə aid tam anatomik skelet müəyyən edilərək götürülmüşdür. Aşkar olunmuş artefaktlara əsasən skeletlər Azərbaycan Ordusunun hərbi qulluqçularına aiddir.

Oktyabr ayında Xocavənd rayonunun Edilli kəndində davam etdirilən üçüncü axtarış-qazıntı prosesində daha bir kütləvi məzarlıq aşkar edilərək, 5 nəfərə aid meyit qalıqları götürülmüşdür.

Ümumiyyətlə, ötən ilin fevral, sentyabr, oktyabr və noyabr aylarında Xocavənd rayonu, Edilli və Füzuli rayonu, Yuxarı Seyidəhmədli kəndlərinin ərazilərində aidiyyəti dövlət qurumlarının mütəxəssis qrupu və BQXK-nin ekspertlərindən ibarət heyət tərəfindən həyata keçirilmiş qazıntı və ekshumasiya prosesində 32 nəfərə aid meyit qalıqları aşkarlanaraq götürülmüş və müvafiq ekspertizanın aparılması məqsədilə Səhiyyə Nazirliyi Məhkəmə-Tibbi Ekspertiza və Patoloji Anatomiya Birliyinə təhvil verilmişdir.

- Hazırda Dövlət Komissiyasının qarşısında duran əsas vəzifə itkin düşmüş şəxslərə aid ehtimal edilən məzarlıqlarda qazıntı və ekshumasiya işlərinin davam etdirilməsi və Vətən müharibəsindən sonra tapılmış I Qarabağ müharibəsində itkin düşmüş şəxslərə aid olduğu ehtimal edilən meyit qalıqlarının eyniləşdirilərək ailələrə təhvil verilməsindən ibarətdir.

- Ermənistanın Azərbaycana qarşı hərbi təcavüzü nəticəsində, I Qarabağ müharibəsində 3890 nəfər itkin düşmüş şəxs kimi qeydiyyata alınmışdır. Onlardan 3171 nəfəri hərbçi, 719 nəfəri mülki şəxsdir. Mülki şəxslərdən 71 nəfəri yetkinlik yaşına çatmamış uşaq, 267 nəfəri qadın, 326 nəfəri yaşlı insanlardır. İtkin düşmüş şəxslərin ümumi sayından 872 nəfər, o cümlədən 29 uşaq, 98 qadın və 112 nəfər yaşlı insanın əsir-girov götürülməsi və ya işğal edilmiş ərazilərdə qalmasına dair təkzibedilməz məlumatlar var. Ermənistan bu şəxslərin saxlanılması faktını beynəlxalq təşkilatlardan gizlədərək onların sonrakı taleyi barədə hazıra kimi məlumat vermir. I Qarabağ müharibəsi dövründə itkin düşmüş həm azərbaycanlılar, həm də ermənilər vaxtilə Ermənistan tərəfindən işğal edilmiş ərazilərdə itkin düşmüşlər və sözsüz ki, həmin şəxslər barəsində məlumatlar Ermənistan tərəfindədir. Ancaq Ermənistan tərəfi bütün sahələrdə olduğu kimi, humanitar məsələ ilə bağlı sahədə də konstruktiv mövqe nümayiş etdirmir. Ümid edək ki, qarşı tərəf içindəki insanlıq hisslərini dinləyərək itkin düşmüş şəxslərin sonrakı taleyi, xüsusən də məzar yerləri barədə məlumatları Azərbaycan tərəfinə təqdim edəcəkdir. Hər iki tərəfə aid itkin düşmüş şəxslərin meyit qalıqlarının tapılması qarşı tərəfin məsələyə konstruktiv münasibətindən çox asılıdır.

İtkin düşmüş şəxslərin sonrakı taleyinin müəyyənləşdirilməsinə mane olan digər səbəb isə işğaldan azad edilmiş ərazilərin mina və partlamamış hərbi sursatlarla çirkləndirilməsidir. Qeyd edim ki, cari ilin may ayında Füzuli rayonunun Aşağı Seyidəhmədli kəndində ehtimal edilən kütləvi məzarlıqda ekspedisiya qrupu tərəfindən qazıntı işləri aparılacaq. Azərbaycan Respublikasının Minatəmizləmə Agentliyi (ANAMA) cari ilin əvvəlindən həmin ərazidə müvafiq təmizləmə işləri aparır. Ərazidən xeyli sayda mina və partlamamış hərbi sursat aşkarlanıb. Ərazi mina və partlamamış hərbi sursatlardan tam təmizləndikdən sonra orada müvafiq qazıntı işləri aparılacaqdır.

- Vətən müharibəsindəki tarixi zəfərdən sonra Azərbaycan tərəfindən aşkarlanmış ilk kütləvi məzarlıq məhz Daşaltı kəndində olmuşdur. Qeyd edim ki, Daşaltı əməliyyatında 44 nəfər itkin düşmüş şəxs kimi Dövlət Komissiyasında qeydiyyata alınmışdır. Şuşa şəhəri işğaldan azad edildikdən sonra Daşaltı kəndində aparılmış qazıntı nəticəsində 25 şəxsə aid tam anatomik və bir neçə şəxsə aid olan əlavə sümük qalıqları aşkarlanaraq götürülmüşdür. Həmin meyit qalıqları Səhiyyə Nazirliyi Məhkəmə-Tibbi Ekspertiza və Patoloji Anatomiya Elmi Təcrübi və Tədris Birliyinə təqdim edilmişdir. Hazırda onların eyniləşdirilməsi ilə bağlı mütəxəssislər tərəfindən müvafiq işlər davam etdirilir. Prosesin nəticəsi ilə bağlı ictimaiyyətə və itkin ailələrinə məlumat veriləcəkdir.

Qeyd olunmalıdır ki, meyit qalıqlarının eyniləşdirilməsi üçün itkin düşmüş şəxslərin ailələrindən bioloji nümunələrin götürülməsi vacib prosedurdur. Dövlət Komissiyası BQXK ilə imzalanmış müvafiq çərçivə sazişinə uyğun olaraq I Qarabağ müharibəsində itkin düşmüş şəxslərin ailə üzvlərindən bioloji nümunələrin toplanması işinə 2014-cü ildən etibarən başlamışdır. BQXK ilə birgə icra edilmiş bu əhəmiyyətli layihə demək olar ki, başa çatdırılmış və artıq itkin düşmüş şəxslərin böyük hissəsinin ailə üzvlərindən bioloji nümunələr götürülmüşdür. Proses zamanı ümumilikdə 3492 itkinin ailə üzvlərindən 10805 bioloji nümunə toplanaraq aidiyyəti üzrə təhvil verilmişdir. İctimaiyyətin diqqətinə çatdırım ki, götürülmüş bioloji nümunələrin hamısından ötən il ərzində DNT profilləri çıxarılaraq arxivləşdirilmişdir.

- Hazırda aidiyyəti dövlət qurumlarına aid laboratoriyalarda itkin düşmüş 415 şəxsə aid meyit qalığının eyniləşdirilməsi ilə bağlı iş aparılır. Meyit qalıqlarından 117-si Üçtərəfli Bəyanat imzalandıqdan sonra hazırda Rusiya sülhməramlı kontingentinin müvəqqəti məsuliyyət zonasında olan ərazidən verilmişdir. 115 şəxsə aid meyit qalığı 2021-ci ilin fevral ayından 2022-ci ilin noyabr ayınadək işğaldan azad edilmiş Şuşa rayonu, Daşaltı kəndi, Xocavənd rayonu, Edilli kəndi, Füzuli rayonu, Yuxarı Seyidəhmədli kəndi, Xocalı rayonu, Fərrux və Daşbaşı kəndləri ərazisində müəyyən edilmiş kütləvi məzarlıqlarda aparılmış qazıntı və ekshumasiya zamanı, həmçinin işğaldan azad edilmiş Ağdam, Şuşa, Kəlbəcər, Tərtər, Füzuli və Zəngilan rayonları ərazilərdə tikinti-quruculuq işləri aparılarkən müəyyən edilərək götürülmüşdür. 183 meyit qalığı isə I Qarabağ müharibəsi zamanı şəhid olmuş və Respublikanın 13 şəhər və rayonunun ərazisində yerləşən 21 qəbiristanlıqda tanınmadan dəfn edilmiş şəxslərə aiddir.

Sizin imkanlarınızdan istifadə edərək ictimaiyyətin, xüsusən itkin ailələrinin diqqətinə çatdırmaq istəyirəm ki, itkin düşmüş şəxslərə aid meyit qalıqlarının tapılması, eyniləşdirilməsi uzun sürən və mürəkkəb prosesdir. Dövlət Komissiyası aidiyyəti dövlət qurumları ilə birlikdə prosesin yüksək səviyyədə həyata keçirilməsi üçün bütün zəruri tədbirləri davam etdirir

- Sözsüz ki, itkin düşmüş vətəndaşlarımızı əsasən Ermənistanın 30 il ərzində işğal altında saxladığı ərazilərimizdə axtarmalıyıq. Dövlət Komissiyası 30 illik fəaliyyəti dövründə bir sıra məsələlərlə yanaşı, məzar yerləri barədə əldə etdiyi məlumatları da sistemləşdirərək saxlamışdır. Komissiyada olan, həmçinin BQXK-nin təqdim etdiyi məlumatların təhlili göstərir ki, azad edilmiş, o cümlədən hazırda Rusiya sülhməramlı kontingentinin müvəqqəti məsuliyyət zonasında olan ərazilərimizdə məzar yerləri mövcuddur. Həmin məzar yerləri Ermənistanın 30 ilə yaxın müddətdə işğal altında saxladığı bütün rayonları əhatə edir.

Dövlət Komissiyasında olan məlumatlara əsasən, vaxtilə işğalda olmuş Füzuli rayonunun Yuxarı Seyidəhmədli, Aşağı Seyidəhmədli, Məlikcanlı, Yuxarı Veysəlli kəndləri, Cəbrayıl rayonunun Dərzili, Çaytumas kəndi istiqamətində, Kəlbəcər rayonunun Bağırlı, Yanşaq, Qamışlıq, Ağdaban kəndi yaxınlığında, “Buzluq” dağı adlanan ərazidə, “Murovdağ” yüksəkliyində, Kəlbəcər şəhəri ərazisində, Suqovuşan kəndində, Ağdam rayonunun Sarıcalı, Qaraqaşlı, Güllücə kəndləri, Qubadlı rayonunun Göyyal kəndi, Şuşa şəhərindəki qəbiristanlıqda, Xocavənd rayonunun Edilli kəndi və hazırda Rusiya sülhməramlılarının müvəqqəti nəzarətində olan Xankəndi şəhəri, Xocalı və Xocavənd rayonlarının, həmçinin keçmiş Ağdərə rayonunun ərazisində məzar yerləri mövcuddur. Dövlət Komissiyası tərəfindən toplanmış məlumatlar əsasında rayonlar üzrə məzar yerlərinə aid xəritələr tərtib edilmişdir. Plana uyğun olaraq həmin məzar yerlərində qazıntı və ekshumasiya işləri aparılacaqdır.

- Üçtərəfli Bəyanat imzalandıqdan dərhal sonra Rusiya sülhməramlı kontingentinin və BQXK-nin iştirakı ilə Azərbaycanın və Ermənistanın aidiyyəti dövlət qurumları işğaldan azad olunmuş ərazilərdə birgə axtarış-araşdırma işlərinə başladılar. Həmin dövrdə Azərbaycanın Müdafiə Nazirliyinin Dövlət Komissiyasına təqdim etdiyi siyahıya əsasən, təxminən 300 nəfərə yaxın hərbçimiz itkin düşmüş hesab olunurdu. Döyüş bölgəsində aparılmış axtarışlar nəticəsində şəhidlərimizin böyük əksəriyyətinin meyitləri tapılaraq ailələrinə təhvil verilmiş və hərbi nizamnamənin tələblərinə uyğun olaraq dəfn edilmişlər. Hazırda 6 Azərbaycan hərbçisi Vətən müharibəsində itkin düşmüş şəxs kimi Dövlət Komissiyasında qeydiyyata alınmışdır. Onların sonrakı taleyinin aydınlaşdırlması ilə bağlı məsələ diqqət mərkəzindədir.

Vətən müharibəsi başa çatandan hazırkı vaxta qədər Azərbaycan Respublikası 181 erməni əsilli şəxsi azad edərək təhvil vermişdir. Onlardan 140-ı hərbçi, 41 nəfəri isə mülki şəxslərdir. Mülki şəxslərdən 5 nəfəri qadın idi. Azərbaycan tərəfi beynəlxalq hüquq normalarına sadiqliyini ifadə edərək bu addımları qısa müddət ərzində qarşı tərəfə qaytarmışdır. Azad edilmiş 181 erməni əsilli şəxslərdən 17 nəfəri 12-14 sentyabr hadisələrində saxlanılan Ermənistan hərbçiləri olmuşdur.

- Məlumdur ki, Suriya və İraq ərazisində baş vermiş silahlı münaqişələr zamanı Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının da itkin düşməsi halları mövcud olmuşdur. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin tapşırığı ilə bu məsələ ilə əlaqədar Xarici İşlər Nazirliyində ayrıca İşçi qrupu yaradılmışdır. Həmin İşçi qrupunun fəaliyyətində Dövlət Komissiyası da yaxından iştirak edir. Bu İşçi qrupunun qarşısında duran əsas vəzifələr İraq və Suriyada baş vermiş silahlı münaqişələrlə bağlı həmin ölkələrin ərazisində yerləşən həbsxana və düşərgələrdə saxlanılan şəxslərin müəyyən edilərək repatriasiyası və reabilitasiyasından, o cümlədən itkin düşmüş Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının axtarışından ibarətdir.

Azərbaycanlıların əksəriyyətinin saxlanıldığı Suriya Ərəb Respublikasının ərazisində yerləşən qaçqın düşərgələrinin və həbsxanaların qeyri-legitim qurumların, o cümlədən qanunsuz silahlı qruplaşmaların nəzarəti altında olması prosesin həyata keçirilməsinə ciddi çətinliklər yaratsa da, problemin həlli üçün bütün mümkün variantlar aidiyyəti qurumlar tərəfindən nəzərdən keçirilir, həmin ərazilərdə təsir imkanlarına malik tərəfdaş ölkələrin köməkliyindən istifadə olunması istiqamətində müvafiq tədbirlər davam etdirilir. Azərbaycan Respublikasının aidiyyəti dövlət qurumları ilə görülən birgə tədbirlər nəticəsində 2022-ci il ərzində Suriya Ərəb Respublikasından 48-i uşaq, 13-ü qadın olmaqla 61 nəfər, İraq Respublikasından 2-si uşaq, 3-ü qadın olmaqla 5 nəfər azad olunaraq respublikamıza gətirilmişdir. Ümumiyyətlə isə hazırkı vaxtadək 380-i uşaq, 32-si qadın olmaqla 412 nəfər Azərbaycan Respublikası vətəndaşının repatriasiyası həyata keçirilmişdir. Bu şəxslər azad olunduqdan sonra aidiyyəti dövlət qurumları tərəfindən onların reabilitasiyası prosesi həyata keçirilir. Hazırda da bu istiqamətdə fəaliyyəti davam etdirilir.

report.az