1918-ci il mart ayının 30-da axşam radələrindən başlayaraq  Bakıda erməni-bolşevik qüvvələri tərəfindən türk-müsəlman əhalisinə qarşı yönəlmiş qırğınlar aprelin 2-nə kimi davam etmiş, öz kütləvi xarakterinə, miqyasına və  amansızlığına görə “milli faciə” kimi qiymətləndirərək Azərbaycan tarixinə “1918-ci il Mart hadisələri” adı ilə daxil olmuşdur. Bu qırğınlar nəticəsində ən ümumi hesablamalara görə 12 mindən artıq azərbaycanlı qətlə yetirilmiş, müsəlmanlara məxsus yüzlərlə  tarixi və mədəni abidələr, ictimai, dini, ticarət binaları, bütöv  yaşayış məhəllələri, ayrı-ayrı evlər dağıdılmış və yandırılmışdır. Xüsusi vəhşiliklə qətlə yetirilmiş insanlar arasında minlərlə qoca, qadın, uşaqların olması şəhərin yalnız müsəlman deyil, digər  əhali qrupları arasında da  böyük əks səda doğurmuş, bu hadisələr şəhərin rus dilli qeyri-bolşevik mətbuatında məhz milli qırğın kimi qiymətləndirilmişdir.Qırğınların nəticələrinin oyatdığı təsirdən qorxuya düşən erməni cəmiyyətinin nümayəndələri, xüsusilə kübar dairələr, dərhal bu hadisələrdə şəhərin erməni əhalisinin rolunu danaraq, “ən yaxşı halda” cəbhədən qayıdan erməni əsgərlərinin və ya yerli “erməni qara camaatından” ayrı-ayrı şəxslərin iştirakını etiraf etməklə kifayətlənmişlər.

Mart faciələrindən cəmi 9 gün sonra, Bakıda mart qurbanlarının cəsədləri hələ tam yığışdırılmadığı, itkin düşmüş insanların hələ tapılmadığı, azərbaycanlı əhalinin isə kütləvi surətdə şəhərdən qaçdığı bir vaxtda isə Tiflisdə sosial-inqilabçıların (eserlərin) orqanı “Znamya truda” (Əmək bayrağı) qəzetinin 29 mart (11 aprel) 1918-ci il tarixli sayında aşağıdakı məzmunda Bakıdan göndərilmiş bir teleqram dərc olunur:

Teleqram Tiflisdə fəaliyyət göstərən Zaqafqaziya Hökumətinin adına ünvanlanmışdı, onun altında isə Hacı Zeynalabdin Tağıyevin adı göstərilirdi.

Əvvəlcədən qeyd edək ki, həmin sənədin əsli mövcud deyildir. Moskvada,  Rusiya Dövlət Sosial-Siyasi Tarix Arxivində bu teleqramın yalnız mətni (qəzetə istinadən) saxlanılır. Təbii ki, bu amildən çıxış edərək, həmin sənədin etibarlılığını şübhə altına almaq və ona ciddi əhəmiyyət verməmək olardı. Lakin mənşəyi məlum olmayan bu teleqram tanınmış Azərbaycan milyonçusu - neft sənayeçisi, ictimai xadim və xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyev tərəfindən Bakıda mart hadisələrində erməni amilini inkar edən mühüm bir sənəd kimi “1918-1920-ci illər Bakı və Yelizavetpol quberniyalarında erməni qırğınları” adı altında 2003-cü ildə Yerevanda nəşr edilmiş sənədlər toplusuna daxil edilib. Bundan əlavə, 1918-ci ilin oktyabr ayından başlayaraq həmin teleqram  ermənilərin siyasi, ictimai, dini dairələrinin bütün tanınmış xadimləri tərəfindən Bakıda mart qırğınları zamanı erməni təşkilatlarının və şəhərin erməni əhalisinin həmin qırğınlarda nəinki iştirak etmədiyinin, hətta xilasedici rol oynadığının təsdiqi kimi istər  öz dövründə, istərsə sonrakı illərdə Bakıdakı xarici nümayəndəliklərdən başlayaraq, yerli və xarici mətbuatda, dövlət və ictimai qurumlar, ən müxtəlif beynəlxalq təşkilatlar və s. arasında geniş yayılmışdır. Həmin sənədin bu gün də Bakıdakı mart hadisələrinin əsl mahiyyətini təhrif etmək məqsədi ilə erməni müəllifləri tərəfindən gündəmdə saxlanıldığını nəzərə alaraq bu məsələyə aydınlıq gətirməyi zəruri bilirik.

Teleqramın həqiqətən  H.Z.Tağıyevə  aidiyyəti bir sıra səbəblərdən şübhə doğurur. Əvvəla, 1918-ci il mart faciələri günlərində Tağıyevin bütün ailəsi böyük matəm və dərin sarsıntı  içində idi. Həmin  ərəfədə Hacının oğlu, Lənkəranda  yerləşən müsəlman diviziyasının zabiti Məhəmməd Tağıyev silahla ehtiyatsız davranması səbəbindən faciəli şəkildə həlak olmuşdu. Məhz onun silahdaşlarının, M.Tağıyevin cənazəsini müşayiət edərək Lənkərandan Bakıya dəfnə gəlmiş müsəlman diviziyasının 48 zabit və əsgərinin S.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Soveti tərəfindən tərksilah edilməsi ilə bağlı yaranmış münaqişə bir bəhanə kimi istifadə edilməklə mart hadisələrin başlanmasına səbəb olmuşdu. Bu hərbi dəstənin başçısı Hacının  öz  kürəkəni, onun böyük qızı Leyla xanımın əri, digər Bakı milyonçusu Şəmsi Əsədullayevin oğlu Əli Əsədullayev idi və bu Azərbaycan zabiti mart hadisələri başlanan andan demək olar ki, bütöv bir gün ərzində öz döyüşçüləri ilə birgə bolşevik-erməni qüvvələrinə  silahlı müqavimət göstərmişdi. H.Z.Tağıyevin özü bu günlərdə evindən bayıra çıxmamış, erməni neft sənayeçisi Ambarsum Melikovun onun ardınca göndərdiyi oğlanları – Georqiy və Sergeyin atalarının adından təhlükəsizlik naminə  onların evinə getmək təklifini qəbul etməmişdi.

Yeri gəlmişkən qeyd edilməlidir ki, Erməni Milli Şurasının və “Daşnaksütun”un Bakı Komitəsinin  rəhbərlərindən biri olan  Ambarsum Melikovun evində həmin günlər bu partiyanın qərargahı yerləşirdi və əsir götürülən bir çox tanınmış azərbaycanlıları məhz oraya gətirirdilər. Bu sonuncular arasında rus ordusunun zabiti, şahzadə Mansur Qacar da olmuşdur  ki, sonralar o, yalnız yəhudi dostları sayəsində erməni əsgərləri tərəfindən  qaçılmaz ölümdən qurtulması və əsir qismində Melikovun evində saxlanma şəraiti haqqında ətraflı ifadə vermişdi. Həmçinin, Melikovlar ailəsinin özünün – ata və iki oğulun – mart günlərində əlisilahlı  mərkəzi küçələrdə  müsəlmanların qətlə yetirilməsində şəxsən iştirakları təkzibedilməz sübutlarla təsdiq edilmişdi. Sonralar Melikov-ata Bakını vaxtında tərk edə bilmişdi, oğulları isə Azərbaycanın İstintaq orqanları tərəfindən həbs edilmişdilər.

Bu zaman 80  (başqa mənbələrə görə - 95) yaşı olan  Hacı, şübhəsiz ki, Melikovlar haqqında bütün bu təfərrüatları  bilmirdi. Amma istənilən halda o, öz evini tərk etməmiş, həmin günlər artıq bir çox kübar və zəngin azərbaycanlıların evlərini talan etmiş ermənilərin isə Hacının zəngin ev-sarayına hücum etməyə cəsarətləri çatmamışdı. Tağıyev həddən artıq böyük və tanınmış şəxsiyyət idi. Lakin, görünür ki, bu məqam, heç də  tədbirli və uzaqgörən ermənilərə bu böyük azərbaycanlının adını öz məqsədlərinə yolunda istifadə etməyə mane olmamışdır.

Burada qeyd edilməlidir ki, geniş dünyagörüşünə malik və maarifpərvər bir insan olan Tağıyevin əslində savadı yox idi və adı çəkilən  teleqramın Hacının özü tərəfindən göndərilməsi bu baxımdan ümumiyyətlə qeyri-mümkün idi. Həmin teleqramın  Hacının xahişi ilə kimsə tərəfindən göndərilməsi isə heç bir sübut-dəlil, yaxud hər hansı başqa bir mənbə tərəfindən təsdiq olunmur.

Məntiqi baxımdan da bu sənəd əsassız sayılır. Belə ki, mart hadisələrindən dərhal sonra şəhərdə bolşevik Bakı Sovetinin tək hakimiyyətliliyi bərqərar edilmişdisə və  bu hakimiyyət  Zaqafqaziya hökumətini tanımırdısa, Bakı əhalisi arasında sülhün yaradılması haqda xahişdən ibarət teleqramın ümumiyyətlə Tiflisə, Zaqafqaziya hökumətinə göndərilməsinin nə mənası var idi?

Əgər Tağıyevin bu zaman yeni hakimiyyət haqqında hələ “heç nə bilmədiyi” fərz edilərsə, o zaman Hacı şəhərdə nə baş verdiyi, və xüsusilə də “ermənilərin xilas etdiyi 14 000 müsəlmanlar” haqqında haradan və kimdən məlumat ala bilərdi? Xüsusi vurğulanmalıdır ki, həmin günlər əsasən ermənilərdən ibarət olan yeni hakimiyyətdən xilas olmaq məqsədilə, Bakının müsəlman, qismən də rus əhalisinin imkanlı təbəqələri, o cümlədən Tağıyevin özünün yaxın ətrafı, ən müxtəlif yollarla kütləvi surətdə, böyük təşviş içində şəhəri tərk edirdi. Bolşevik hökuməti şəhərdən çıxmağa icazə verməsə də Bakıdakı İran konsulu iranlı təbəələrin vətənə qayıtmaq bəhanəsi altında müsəlman sərnişinlərlə dolu 5 gəminin dənizə çıxmasına icazə almışdı. Həmçinin Rusiya istiqamətində böyük insan axını var idi. Nisbətən az imkanlı Azərbaycan ailələri isə bölgələrə və Bakı ətrafı kəndlərə qaçırdılar və bu zaman yollarda erməni əsgərləri tərəfindən talan və hətta qətllərə məruz qalırdılar. Belə bir vəziyyətdə,  qırğınların 9-cu günü guya Bakıda hökm sürən hansı “sakitlikdən” söhbət gedə bilərdi?

Teleqramda sürülən müddəalardan əlavə onun dərc olunması faktı özü bir sıra suallar doğurur. 27 mart (9 aprel)  tarixində Bakıdan Zaqafqaziya hökumətinə göndərilmiş teleqram eserlərin Tiflisdəki “Znamya truda” qəzetinin redaksiyasına necə düşmüşdü və artıq martın 29-da dərc edilmişdi?

Ermənilər guya azad etdikləri 14000 müsəlmanı “İran konsulunun vasitəçiliyi ilə” kimə və necə  geri qaytarmışdılar (!)?

Bu dövr İranın Bakıdakı konsulu əslən azərbaycanlı Məhəmməd Səid-ol Vesarə Marağeyi idi və o, əksəriyyəti etnik azərbaycanlı olan minlərlə İran vətəndaşlarının da qətlə yetirildiyi mart günlərində İçəri Şəhərin topa tutulmasının, dinc müsəlman əhali arasında qan tökülməsinin qarşısının alınmasında ən fəal surətdə iştirak etmişdi. 1940-cı illərdə iki dəfə İranın baş naziri olmuş bu tanınmış siyasi və dövlət xadimi sonralar, Tehranda nəşr etdirdiyi özünün “Siyasi xatirələr”ində  1918-ci ilin Bakıdakı mart hadisələrinə xüsusi diqqət yetirmişdi. Xatirələrdən məlum olur ki, qırğınlar dayandırıldıqdan sonra konsul tərəfindən xüsusi komissiya yaradılmış, bu komissiya “Bakının küçə və həyətlərindən 5000-dən artıq müsəlmanın - iranlı və qeyri-iranlı - meyitini toplamış və müsəlman adəti üzrə dəfn etmişdir”.  Konsulun özünün mart hadisələrinin qurbanlarının meyitləri yanında çəkdirdiyi fotoşəkillər  poçt-kartlar şəklində nəşr edilmiş və tarixi sənədə çevrilərək, bütün dünyanı dolaşmışdı. Lakin keçmiş İran konsulunun xatirələrində mart hadisələri kifayət qədər ətraflı  təsvir edildiyi halda,  teleqramda sözü gedən və son dərəcə mühüm sayılacaq  hadisə – guya ermənilər tərəfindən “sığınacaq” tapmış 14 000 müsəlmanın  “geri qaytarılmasında”  Konsulun  vasitəçilik missiyası haqqında bir kəlmə də olsa deyilmir.

Ən nəhayət, “Hacı Zeynalabdin Tağıyev” birmənalı şəkildə “Bakı hadisələrinin” “erməni-tatar toqquşması xarakteri daşımadığı” iddiası ilə mart qırğınlarının xarakterini müəyyən etməkdə çox “tələsməmişdimi”?  Axı 27 mart (9 aprel) – bədnam teleqramın göndərildiyi gün – artıq Bakıya  Şamaxıdan ilk qaçqınlar dalğası üz tutmuşdu və şəhərin bütün məscid və karvansaraları  evsiz-eşiksiz qalmış minlərlə şamaxılılarla dolu idi.  Bu şəhər Bakı ilə eyni gündə  erməni-molokan birləşmələri tərəfindən qırğınlara məruz qalmış, onun müsəlman əhalisi isə bakılılar kimi mart günlərinin dəhşətlərini yaşamışdılar. Məlumdur ki, millət atası hesab edilən hörmətli Hacı Zeynalabdin öz xalqının düçar olduğu  müsibətlər və faciələr qarşısında on minlərlə həmvətəninin acınacaqlı vəziyyətindən sarsılaraq,  Bakı və Şamaxının zərər çəkmiş müsəlman əhalisini həmin günlərdə  gəmilərlə İrandan gətizdirdiyi ərzaq məhsulları və zəruri mallarla  təmin etməyə çalışır və onlara hər vasitə ilə yardım göstərirdi.  Böyük həyat təcrübəsinə malik olan müdrik  Hacı Zeynalabdin Tağıyev bütün bu gördüklərindən və eşitdiklərindən sonra bəyan edə bilərdimi ki, “Bakı hadisələri” və ya “Şamaxı hadisələri” “erməni-tatar toqquşması xarakteri daşımamışdır”?

Bütün deyilənlər bunu deməyə əsas verir ki, “Tağıyevin teleqramı” adlı əslində qəzet yazısı ən əvvəl özlərini qabaqcadan “güclü arqumentlə” sığortalamış  ermənilərin özlərindən başqa heç kimə gərək deyildi.

Digər tərəfdən, məhz ermənilər və onların şəxsində  Bakı Soveti, Zaqafqaziya Seyminin azərbaycanlı üzvlərinin şəhərin bolşevik-daşnak qüvvələrindən azad edilməsi üçün Bakıya qoşun göndərilməsi cəhdlərindən xəbərdar olduqları üçün Seym tərəfindən “hər yerdə və hər cür qisasçılıq və düşmənçilik əməllərinə dərhal son qoyulmasına” dəstək  verilməsində maraqlı idilər.

«Daşnaksütun» partiyasının Bakı Komitəsinin və İnqilabi Müdafiə Komitəsinin həmin günlərdə Tiflisə, Zaqafqaziya Seyminin sədrinə və «Daşnaksütun» partiyasının Tiflis bürosuna teleqramlar göndərərək Bakı istiqamətində  hərbi hissələrinin təcili geri çağırılması tələbləri, eləcə də Bakıdakı erməni xadimlərinin bu sahədə digər addımları deyilənlərə aydın sübut idi.

Burada, yəqin ki, həmin “14 min müsəlman” məsələsinə də aydınlıq gətirilməlidir. Belə ki, bu məsələ “Tağıyevin teleqramı” ilə yanaşı mart hadisələrində ermənilərin “xilaskar” rolunu göstərən daha bir  “sübut” kimi erməni xadimlərinin və müəlliflərinin yazılarında  tez-tez xatırlanır.  Bir çox hallarda isə  bu rəqəm 1918-ci il sentyabr hadisələri – Bakının azad edildiyi günlərdə şəhərin erməni əhalisi arasında baş vermiş itkilərin fonunda səsləndirilərək, “azərbaycanlıların nankorluğundan sarsılan” erməni xadimləri, o cümlədən  həmin dövr ictimai fəallığı ilə fərqlənən erməni yepiskopu Baqrat tərəfindən mart hadisələrində erməni əhalisinin iştirakını kökündən inkar etmək məqsədilə  istifadə edilir.

Belə ki, “xilas olunanların” özlərinin  çoxsaylı ifadələri  müsəlman əhalinin silahlı erməni quldur dəstələri tərəfindən məcburi şəkildə məhz əsir götürüldüklərini və bu işin istehza və  təhqirlərlə, təhdidlərlə, bir çox hallarda isə  qətllər törədilməklə  müşayiət olunduğunu sübut edir. Belə ifadələrin çoxunda göstərilirdi ki, ermənilər zorakılıqla müsəlman qadınların çarşablarını başlarından qapıb cırır, onları hörükləri ilə bir-birinə bağlayır və başıaçıq, ayaqyalın şəhərin küçələrində gəzdirərək əsir aparır, yol boyu geri qalanları, ayaqlaşa bilməyənləri süngülərlə itələyir, döyür, yıxılanları öldürürdülər. Gözləri qarşısında ata və qardaşları, ər və oğulları güllələnmiş qadınlar keçirdikləri sarsıntılara dözməyərək əsirlikdə ürək partlamasından ölür, dəli olur, gənc qadınların  qucaqlarındakı və yanlarındakı  azyaşlı körpələr və uşaqlar acından, susuzluqdan və qorxudan keçinirdi. Bu zaman isə  erməni ziyalıları öz arvadlarını azərbaycanlıların “rüsvayçılığına” tamaşa etməyə gətirirdilər.

Bakının müsəlman əhalisinə qarşı əvvəlcədən planlaşdırılmış zorakılıq aktının bir hissəsi olan və yaxşı təşkil edilən bu əməllərin arxasında ermənilər tərəfindən o qədər də gizlədilməyən məqsədləri açıq-aşkar görünürdü və bu məqsəd  “haqq işi uğrunda” vuruşan erməni mübarizlərinin iç üzünü aydın göstərirdi. Boşaldılmış yiyəsiz evlər və bütöv məhəllələr erməni quldur dəstələrinə soyğunçuluq, qarət və müsəlmanların əmlakını mənimsənək üçün, həmçinin   üç-dörd gün ərzində saysız avtomobillərdə, arabalarda aparılması mümkün olmayan qalan əşyaların darmadağın  və məhv edilməsi üçün geniş imkanlar açırdı.

Bunun müqabilində, guya “insansevərlik niyyəti ilə” “müsəlmanların azad edilməsi” haqqında əfsanə ermənilər tərəfindən ən müxtəlif variantlarda səsləndirilir və yayılırdı. Erməni terrorizminin ideoloqlarından biri, Şaqan Natali ləqəbi ilə məşhur olan Akop Ter-Akopyan o zaman bütün Bakı türklərinin “başını kəsmədiklərinə” görə öz təəssüfünü heç gizlətmirdi: “Biz bildiririk və əminik ki, bunu bacardıq və öz gücümüzlə bacardıq. Çünki bilirik: bunu sahibi olduğumuz Bakıda, on minlərlə türkü kazarmalarda topladığımız yerdə edə bildik və  –  ah! cinayətkarcasına alicənablıq! – onları ədalətli erməni qisasından qorumaq üçün qapılarda gözətçilər qoyduq. Türkləri qoruduq, həyatlarını mühafizə etdik, onlar isə minnətdarlıq əlaməti olaraq Bakının küçələrini 25 000 erməninin qanına boyadılar”.

Qatı daşnak, görkəmli türk və azərbaycanlı xadimlərinin məhv edilməsi üzrə “Nemezis” əməliyyatının rəhbəri və təşkilatçısı, minlərlə müsəlmanın, o cümlədən Azərbaycanın dövlət xadimləri  Fətəli Xan Xoyskinin, Həsən bəy Ağayevin, Behbud bəy Cavanşirin qətllərinin səbəbkarı Akop Ter-Akopyan yalnız bir məsələdə haqlı idi: həmin günlərdə Bakının  “sahibi” həqiqətən məhz ermənilər idi, amma türklərə qarşı “alicənablıq” məsələsi  şübhəsiz ki, ermənisayağı “gözdən pərdə asmaqdan” başqa bir şey deyildi. Əgər  azərbaycanlı əsirlərin sağ qaldıqlarına görə, kiməsə minnətdar  olduqları qüvvə var idisə, o da birmənalı şəkildə, ermənilər deyil, rus əsgər və matrosları idi. Məhz Bakıda olan rus qoşunları mart qırğınların ikinci gününün axşamı aldadıldıqlarını və S.Şaumyan başda olmaqla erməni-bolşeviklər tərəfindən böyük oyuna cəlb olunduqlarını  başa düşərək  müsəlman əhalisinin müdafiəsinə qalxdılar. Və azərbaycanlı  qırğınları da  yalnız 4 gündən sonra Bakı Sovetinin özü tərəfindən deyil, iki Türküstan alayının qəti tələbi  və artıq vəziyyəti başa düşmüş Xəzər donanmasının  rus dənizçilərinin  ultimatumu nəticəsində dayandırıldı.

1918-ci il aprelin əvvəllərində Bakıda ermənilər tərəfindən “qələbənin qeyd edildiyi”, “müsəlmanların qılıncdan keçirilməsi münasibətilə bir çox erməni evlərində ballar təşkil edildiyi”, qarətlər zamanı erməni zənginlərinin anbar və dükanlarına yığılmış əmlakın hesablandığı günlərdə Şamaxı şəhərinə ikinci hücum gözlənilirdi. Bakı qırğınları ilə eyni vaxtda başlanan Şamaxı hadisələrinin “birinci mərhələsində”  azərbaycanlı əhali arasında ağır itkilərə, yanğınlara, qarət və talanlara İsmayıl Xan Ziyadxanovun başçılığı ilə Gəncə qoşunların şamaxılıların köməyinə gəlməsi ilə fasilə verilmişdi. Lakin Bakı qırğınları zamanı öz qəddarlığı ilə ad qazanmış Stepan Lalayev və azərbaycanlıların “milli qürur” yeri sayılan “İsmailiyyə” binasını şəxsən yandırmış daşnak Tatevos Əmirovun rəhbərliyi altında ağır sursat və silahla təmin edilmiş 3 minlik ermənilərdən ibarət qoşun Şamaxı istiqamətində hərəkət edirdi və bir neçə gündən sonra bu qədim Azərbaycan şəhəri yerlə-yeksan ediləcək, 8 mindən artıq şəhər əhalisi qətlə yetiriləcəkdi. Eləcə də Şamaxı qəzasının 110 kəndi yandırılaraq, 10 mindən artıq kənd əhalisi qəddarlıqla öldürüləcəkdi. Şamaxı hadisələrin başlanması ərəfəsində öz müəmmalı hərəkətləri ilə şəhərin müsəlman cəmiyyəti arasında əsaslı şübhələr doğurmuş Şamaxı yeparxiyasının başçısı Baqrat həmin günlər  Bakıya  köçərək artıq Erməni yeparxial rəisi və Bakı Erməni Şurasının fəxri sədri kimi dərhal geniş ictimai fəaliyyətə başlayacaq. Bu fəaliyyətin əsasını isə 1918-ci il mart hadisələrində  erməni əhalisinin iştirakını inkar edən, eyni zamanda  “Müsavat” partiyasına, Azərbaycan Hökumətinə və ümumiyyətlə azərbaycanlılara qarşı bütöv bir silsilə böhtan və yalan dolu  ittihamlar irəli sürülən kampaniya təşkil edəcək.

Qeyd olunmalıdır ki, Bakı Erməni Milli Şurasının və “Daşnaksütun” partiyasının Bakıda mart faciələrinin təşkilində rolu, erməni ziyalı və kübar təbəqələri nümayəndələrinin əlisilahlı azərbaycanlı qırğınlarında iştirakı, o cümlədən  erməni elitasının özünün  “qara camaat” adlandırdığı sadə erməni əhalisinin bu hadisələrdə kütləvi çıxışı FTK-nın sənədlərində  təkzibedilməz faktlar və sübutlarla təsdiq edilirdi. Məhz  bu sənədlər əsasında Azərbaycanın məhkəmə-istintaq orqanları  Bakının erməni əhalisi arasında həbslər aparırdı ki, bu da erməni milli təşkilatlarının, erməni mətbuatının, ayrı-ayrı erməni xadimlərinin, o cümlədən yepiskop Baqratın  hədsiz hiddətinə səbəb olurdu. Amerikanın Bakıdakı Missiyasına göndərdiyi Memorandumda Bakı erməni yeparxiyasının rəisi “mart hadisələrindən bəhs edən türk xadimlərinin əksəriyyətinin var gücü ilə, həm şifahi, həm də mətbuat vasitəsilə ictimai rəydə ermənilərə qarşı qərəzli münasibət yaratmağa çalışdıqlarından” narazılığını  bildirirdi. Bakıdakı Mart hadisələrinin mahiyyətini tanınmaz dərəcədə təhrif edərək və bu zaman Şamaxıdakı Mart hadisələrini ümumiyyətlə xatırlatmadan, Baqrat “Müsavat” partiyasını, daha sonra  “türk-azərbaycanlı hakimiyyətini” Azərbaycanın erməni əhalisinə qarşı ağlasığmaz cinayətlərdə günahlandırırdı. Bu məktubunda Baqrat mart qurbanlarının əvvəllər özü tərəfindən göstərilən sayını – “2000 nəfər” rəqəmini də artıq “həddən artıq şişirdilmiş” hesab edilirdi.

“Hakimiyyət uğrunda mübarizə” – 1918-ci ilin mart hadisələrinin mahiyyətinin  erməni yepiskopu tərəfindən verilmiş yeganə düzgün tərifidir. Lakin, guya say azlığı səbəbindən ermənilərin hər hansı hakimiyyət iddialarının olmadığı haqda onun sonrakı bütün nəticələri erməniləri bu hakimiyyət uğrunda mübarizədə əsas “oyunçuların” sırasından çıxarmaq cəhdindən başqa bir şey deyildi. Bu zaman Baqrat artıq hamıya məlum faktların həyasızcasına saxtalaşdırılmasına əl atırdı: “hadisələrdə əsas rol oynamış bolşeviklərin Qafqaz Vilayət Sovetinin 17 üzvdən ibarət tərkibində 2 tatar və yalnız 2 erməni idi”.

Ən nəhayət, Bakı Kommunasının rəhbər heyətinə Azərbaycanda hakimiyyət uğrunda ən azı on beş erməni “mübarizi” –S.Q.Şaumyan, K.Q.Korqanyan, S.Q.Osepyants, B.A.Avakyan, Т.М.Əmirov, А.М.Əmiryan, A.М.Kostanyan, А.А.Boryan, А.İ.Mikoyan, Karinyant, Stamboltsyan, Ağamiryan, İhonesyan, Ter-Saakyants, Nuricanyan və digərləri daxil idi. Bakı Kommunasının silahlı qüvvələrinin Ali Baş Komandanı Akop Baqratuni idi, həmçinin Qızıl Ordunun əsas komanda heyətinin və hərbi heyətin 70%-dən çoxunu ermənilər təşkil edirdi.
Maraqlıdır ki,  Baqratdan başlayaraq bir çox erməni xadimlərinin, Azərbaycan Parlamentindəki erməni fraksiyasının deputatlarının ən müxtəlif instansiyalara göndərdiyi müraciət, vəsadət və memorandumlarda 1918-ci il Mart hadisələrinin xarakteri ilə bağlı əsassız ehtimalların  “sübutu” kimi hər dəfə “Tağıyevin sirkulyar teleqramı” xatırlanır və  bu teleqramdakı  “Bakı hadisələri erməni-tatar toqquşması xarakteri daşımamışdır” müddəası nəzərə çatdırılırdı. Hacı Zeynalabdin Tağıyevin heç bir halda belə teleqram göndərmədiyi və bu saxta sənədin hansı məqsədlərlə məhz ermənilərin özləri tərəfindən tərtib və əldə edildiyi  yuxarıdakı şərhlərdən aydınlaşdı.

1918-ci il mart hadisələrinin əsl xarakteri isə yalnız təkzibedilməz faktlar və sənədlərlə deyil, bəzi erməni xadimlərinin özləri, məs., Bakı Kommunasının gələcək üzvü, həmin günlər Həştərxanda olan Saak Ter-Qabrielyan tərəfindən də  təsdiq edilirdi. Mart hadisələri ilə əlaqədar olaraq Bakını tərk etmiş və Həştərxana gəlmiş rus əhalisinin söhbətlərini eşidən Saak Ter-Qabrielyan 28 aprel 1918-ci il tarixində Stepan Şaumyana yazırdı: “İndi kütləvi surətdə Bakıdan gələn rusların, sosial vəziyyətindən asılı olmayaraq, heç birindən  eşitməzsən ki, Bakıda sovet mübarizəsi gedir. Hamı bir səslə deyir: “Bakıda erməni-tatar qırğını gedir və bu qırğın ermənilər tərəfindən qəsdən törədilmişdir”.   

 

tarix elmləri doktoru, professor